Het Scheepvaartmuseum
van historisch pakhuis naar duurzaam museum
Een van de meest bijzondere gebouwen in Amsterdam is 's Lands Zeemagazijn. Oorspronkelijk ontworpen als pakhuis voor de Admiraliteit van Amsterdam in 1656, heeft het markante gebouw ruim 350 jaar later een heel andere functie gekregen. Sinds 1973 is Het Scheepvaartmuseum hier gevestigd en in de afgelopen 50 jaar is het gebouw steeds duurzamer geworden. Hoe pak je zoiets aan? In gesprek met Wijnand Mirandolle, hoofd Financiën en Bedrijfsvoering, over het verleden én de toekomst van Het Scheepvaartmuseum.
“Als museum heb je een maatschappelijke rol en wil je mensen inspireren en onderwijzen. In ons geval op het gebied van scheepvaart, maar wij trekken dit breder: duurzaamheid hoort hier ook bij. Wij zitten in één van de mooiste én oudste gebouwen van Amsterdam en we willen laten zien hoe een historisch gebouw met moderne toepassingen ontzettend duurzaam kan zijn.” Als voorbeeld noemt Mirandolle de overdekte binnenplaats, het Open Plein. “De regen die hierop valt willen we verzamelen en daarmee alle wc’s doorspoelen. Op die manier maken we duurzaamheid heel zichtbaar en praktisch. Ook gaan we ons kantoor, dat in de nok van het gebouw zit, circulair verbouwen en hebben we grotendeels de verlichting vervangen door ledverlichting.”
Ecopositief in 2030
Dit soort ingrepen zijn onderdeel van een bredere strategie binnen Het Sch eepvaartmuseum. Mirandolle: “Wij hebben de ambitie om een ecopositief museum te zijn in 2030. Dat betekent dat wij onze schadelijke impact minimaliseren tot binnen de grenzen van de planeet. Dus ons energiegebruik zo laag mogelijk maken en onze uitstoot naar nul proberen te brengen. Onze positieve invloed willen we maximaliseren door te inspireren en het goede voorbeeld te geven. Dit doen we door onze boodschap via 4 pijlers naar buiten te brengen: via ons publiek, met onze partners en het eigen personeel, maar ook ons museumprogramma. Elke schakelt telt dus.”
Zo komt er in het najaar een tentoonstelling over de wereld achter voedselproductie. “Nederland is het tweede exportland van de wereld. Waar wordt voedsel geproduceerd en hoeveel kilometer reist het wel niet voordat het bij de plaats van bestemming is? Hiermee willen we mensen meer vertellen over de rol van scheepvaart en de staat van onze huidige voedselindustrie”, aldus Mirandolle.
Van Rijksvastgoedbedrijf tot VriendenLoterij
Verduurzamen als museum in een monumentaal gebouw is een flinke kluif. Het Scheepvaartmuseum is huurder van het gebouw, het Rijksvastgoedbedrijf is de eigenaar. Mirandolle: “Wij doen zelf het onderhoud en krijgen daarvoor een budget sinds dit jaar, aangevuld met verschillende subsidies, publiekinkomsten en steun van de VriendenLoterij. Door uit verschillende vaatjes te tappen hebben we de financiële ruimte om op een duurzame manier te investeren en voor lange termijn aan te pakken in plaats van gedwongen tijdelijke pleisters te plakken.”
Renovatie en herinrichting voor 75 miljoen
Het verduurzamen is een geleidelijk proces geweest, waarbij in 2007 de eerste grote stappen zijn gezet. Tijdens een langjarige opknapbeurt, waarbij het museum 4 jaar lang de deuren sloot, is het hele gebouw gestript om het zo toekomstbestendig te maken. Architect Liesbeth van der Pol had als taak het museum te moderniseren, inclusief een verbeterde looproute om de toegenomen bezoekersaantallen aan te kunnen.
Zo beschikt het gebouw over een Warmte Koude Opslag (WKO) en klimaatbeheersing, vertelt Mirandolle. “Hiermee hebben we de ventilatie per kwadrant afgestemd op de behoefte. Het is ook een vereiste voor een goede samenwerking met andere musea, omdat kwetsbare stukken zoals schilderijen, wandkleden en scheepsmodellen de juiste klimaatomstandigheden nodig hebben. Te veel schommelingen of pieken en partijen willen niet samenwerken, omdat ze geen risico’s willen nemen met hun kostbare stukken.”
160.000 kilo staal
Ook is tijdens deze renovatie de markante overkapping van de binnenplaats, het Open Plein, gerealiseerd. De zelfdragende constructie bestaat uit 1.200 stukken glas van verschillende afmetingen in een metalen frame. “In totaal gaat het om zo’n 160.000 kilo staal en 40.000 kilo glas. Architect Laurent Ney was geïnspireerd door de kompaslijnen van oude zeekaarten en heeft in de meer dan 850 knooppunten ledverlichting verwerkt.”
In totaal verleende de overheid zo’n 60 vergunningen voor de renovatie en waren de kosten circa 58 miljoen euro, betaald door de Rijksoverheid. Het prijskaartje van de herinrichting van de zalen, de bibliotheek en het restaurant was 17,5 miljoen euro. Dit is betaald door Het Scheepvaartmuseum zelf met hulp van fondsen, sponsoren en particuliere donoren.
BREEAM-NL: 100 procent score in Afval
In 2017 pakte het museum door met een BREEAM-NL In-Use certificering voor het onderdeel Gebouw, dat in 2023 werd uitgebreid met Beheer en Gebruik. Zo scoorde het museum 100 procent in de categorie Afval. Samen met 19 andere culturele instellingen neemt Het Scheepvaartmuseum deel aan het project Zero Waste. Afval wordt gescheiden ingezameld en verwerkt. “Het is een intensief traject geweest dat ons veel heeft gebracht. Dit is alleen gelukt omdat we vanuit de hele organisatie gemotiveerd zijn om te verduurzamen en ecopositief willen zijn in 2030.”
We willen laten zien hoe een historisch gebouw met moderne toepassingen ontzettend duurzaam kan zijn
Routekaart
Dit is begonnen door een routekaart op te stellen samen met adviesbureau Kuijpers. “Hier hebben we in kaart gebracht hoe we het museum verder kunnen verduurzamen en uiteindelijk een energieneutraal gebouw realiseren in 2030.” Door bijvoorbeeld het gebruik van OV en fietsen te promoten onder personeel en bezoekers, het kantoor opnieuw in te richten en circulaire te verbouwen. Ook door het invoeren van een duurzaam afvalbeleid, zuinig te zijn met verpakkingsmateriaal en tentoonstellingsmaterialen te hergebruiken, wil Het Scheepvaartmuseum verduurzamen. “Een ander voorbeeld is het organiseren van een tentoonstelling waarbij je met fietsen energie kan opwekken of sturen op bewuste keuzes in de horeca, zoals het invoeren van een volledig vegetarisch menu, inclusief vegetarische kroket, en ook goed willen kijken naar de uitstoot van de verschillende producten die we gebruiken.”
Van het gas af
Mirandolle vervolgt: “We hebben als museum geen extreme energiekosten gehad de afgelopen twee jaar, omdat we bijna van het gas af zijn. Grotendeels hebben we de verlichting vervangen door ledverlichting en door de geavanceerde klimaatbeheersing van onze ruimtes kunnen we goed sturen op besparing.” Mirandolle denkt dat CO2-neutraal zijn niet haalbaar is voor het Scheepvaartmuseum. “We kunnen geen zonnepanelen of windmolen plaatsen op ons museum, maar door ons gebruik te verminderen en dat wat we nodig hebben groen in te kopen, komen we dichtbij dat doel.”
Beleidsplan in de lade
Duurzaamheid in de museale sector staat volgens Mirandolle namelijk nog in de kinderschoenen. “Er zijn nog geen wettelijke vereisten die musea dwingen nu actie te ondernemen. Op dit moment is het voldoende om een beleidsplan te maken, je wordt nog niet verplicht maatregelen te nemen. Dus er zijn musea die denken ‘dat komt later wel’ en het plan weer terug de la in doen. En dat is juist niet hoe wij erin staan: niet we kijken wel, maar we gaan ervoor!” Andere koplopers zijn volgens Mirandolle Naturalis in Leiden en het Van Goghmuseum in Amsterdam.
Dit betekent ook dat er bewust is samengewerkt met partners die duurzaamheid als kernwaarde hebben. “Het is niet altijd even makkelijk om gelijkgestemde partners te vinden, het blijft een behoudende sector. Maar door duidelijk te communiceren dat wij het belangrijk vinden, zie je het verborgen enthousiasme naar boven komen bij partners en vinden we partijen die ons uitdagen en verder brengen.”
Prikkelend
Tot slot wil Mirandolle als les meegeven: “Communiceer open over je waarden en enthousiasmeer en inspireer zo anderen. Dit hoeft niet op een activistische manier, maar juist prikkelend, maak er een challenge van. Daarom hebben we onszelf die challenge opgelegd om ecopositief te zijn in 2030, hopelijk inspireren we hier anderen mee.”
Dutch Green Building Week 2023 komt naar jou toe. In 4 dagen reist DGBW naar 4 regio’s, waar we te gast zijn bij 4 van onze partners. Op donderdag 12 oktober organiseren voor onze partners een spectaculair feest in Het Scheepvaartmuseum. Lees hier meer over deze feestelijke avond.
Het is niet altijd even makkelijk om gelijkgestemde partners te vinden, maar we vinden steeds meer partijen die ons uitdagen en verder brengen
